Rozpocząć wypada od zwrócenia uwagi na trzy orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego:
– wyrok z dnia 4 marca 2020 r., w sprawie P 22/19, którym Trybunał uznał, że art. 41 § 1 w związku z art. 42 § 1 k.p.k., stosowany odpowiednio na podstawie art. 741 pkt 1 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o radcach prawnych, w zakresie, w jakim dopuszcza rozpoznanie wniosku o wyłączenie sędziego z powodu wadliwości powołania sędziego przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa, w skład której wchodzą sędziowie wybrani na podstawie art. 9a ustawy z dnia 12 maja 2011 r. o Krajowej Radzie, jest niezgodny z art. 179 w związku z art. 144 ust. 3 pkt 17 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej;
– wyrok z dnia 2 czerwca 2020 r. w sprawie P 13/19, którym Trybunał uznał, że art. 49 § 1 k.p.c. w zakresie, w jakim dopuszcza rozpoznanie wniosku o wyłączenie sędziego z powodu podniesienia okoliczności wadliwości powołania sędziego przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa, jest niezgodny z art. 179 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej;
– wyrok z dnia 23 stycznia 2022 r. w sprawie P 10/19, którym Trybunał uznał, że art. 49 § 1 k.p.c. w zakresie, w jakim za przesłankę mogącą wywołać uzasadnioną wątpliwość co do bezstronności sędziego w danej sprawie uznaje jakąkolwiek okoliczność odnoszącą się do procedury powoływania tego sędziego przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa do pełnienia urzędu, jest niezgodny z: a) art. 45 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, b) art. 179 w związku z art. 144 ust. 3 pkt 17 Konstytucji.
Na tle w.w. orzeczeń należy odczytywać zakres normatywny art. 42a § 1 i 2 ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. Prawo o ustroju sądów powszechnych, stosownie do treści których w ramach działalności sądów lub organów sądów niedopuszczalne jest kwestionowanie umocowania sądów i trybunałów, konstytucyjnych organów państwowych oraz organów kontroli i ochrony prawa, oraz niedopuszczalne jest ustalanie lub ocena przez sąd powszechny lub inny organ władzy zgodności z prawem powołania sędziego lub wynikającego z tego powołania uprawnienia do wykonywania zadań z zakresu wymiaru sprawiedliwości. Pamiętać przy tym należy, że zgodnie z art. 137 § 1 pkt 3 ustawy z dnia 28 stycznia 2016 r. Prawo o prokuraturze, prokurator odpowiada dyscyplinarnie za przewinienia służbowe (dyscyplinarne), w tym za działania kwestionujące istnienie stosunku służbowego sędziego lub prokuratora, skuteczność powołania sędziego, lub prokuratora, lub umocowanie konstytucyjnego organu Rzeczypospolitej Polskiej.
Wymowy powyższego nie zmienia perspektywa konieczności uwzględnienia prawa europejskiego.
Godzi się zauważyć, że pomimo wielu orzeczeń w sprawach polskich, wydanych na kanwie reformy polskiego wymiaru sprawiedliwości, TSUE ani razu nie zezwolił na taką interpretację prawa krajowego, na mocy której, w kontekście zapewnienia traktatowego prawa do sądu, możliwe byłoby kwestionowanie statusu sędziego z uwagi na procedurę powołania go na urząd – w tym sam udział danego składu KRS w tej procedurze.
Już w wyroku z dnia 19 listopada 2019 r. w sprawach połączonych: C- 85/18, C-624/19 i C-625/18, Trybunał wyraźnie akceptuje fakt, że wobec jednolitego stanowiska SN, NSA i TK na gruncie prawa polskiego decyzje Prezydenta RP o powołaniach nie mogą być przedmiotem kontroli sądowej i nie są wzruszalne (zob. pkt 145). TSUE doszedł także do wniosku i konsekwentnie uznaje, że okoliczność, iż organ taki, jak Krajowa Rada Sądownicza, uczestniczący w procesie powoływania sędziów, składa się w przeważającej mierze z członków wybranych przez władzę ustawodawczą, nie może sama w sobie prowadzić do powzięcia wątpliwości co do niezawisłości sędziów wyłonionych w tym procesie (wyrok TSUE z dnia 15 lipca 2021 r., C-791/19, pkt 103 oraz podobnie w wyroku z dnia 6 października 2021 r., w sprawie W.Ż., C-487/19; ECLI:EU:C:2021:798; pkt 161 uzasadnienia).
W tym względzie odnotowania wymaga wyrok TSUE z dnia 9 stycznia 2024 r. w sprawach połączonych C‑181/21 i C‑269/21, w którym Trybunał wypowiadał się m.in. na tle treści art. 48 i 49 k.p.c. oraz art. 42a § 1 i 2 ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. Prawo o ustroju sądów powszechnych. Trybunał przypomniał, że prawdą jest, że każdy sąd jest zobowiązany zbadać, czy ze względu na swój skład stanowi on niezawisły i bezstronny sąd ustanowiony uprzednio na mocy ustawy w rozumieniu między innymi art. 19 ust 1 akapit drugi TUE, jeżeli pojawia się w tym względzie poważna wątpliwość, przy czym badanie to jest nieodzowne w kontekście zaufania, jakie sądy w społeczeństwie demokratycznym powinny wzbudzać u jednostki [wyroki: z dnia 26 marca 2020 r. (szczególna procedura kontroli orzeczenia) Simpson/Rada i HG/Komisja, C‑542/18 RX‑II i C‑543/18 RX‑II, EU:C:2020:232, pkt 57; a także z dnia 5 czerwca 2023 r., Komisja/Polska (Niezawisłość i życie prywatne sędziów), C‑204/21, EU:C:2023:442, pkt 129 i przytoczone tam orzecznictwo].
Przypomnieć należy, że sądy pytające dążyły do uzyskania od TSUE wykładni prawa UE tak, aby móc wyciągnąć konsekwencje z tej wykładni i ocenić w jej świetle zgodność z prawem powołania innego sędziego z tego samego składu orzekającego, a w razie potrzeby wyłączyć sędziego od rozpoznania sprawy (zob. pkt 69 wyroku). Jednak TSUE, ocenił, że (…) ani z postanowienia odsyłającego, ani z akt sprawy, którymi dysponuje Trybunał w sprawie C‑181/21, nie wynika, by na mocy przepisów prawa krajowego sąd, który wystąpił z odesłaniem prejudycjalnym w tej sprawie, mógł sam postąpić w ten sposób. Nie wydaje się zatem, aby sąd odsyłający mógł samodzielnie uwzględnić ewentualne odpowiedzi Trybunału na zadane przezeń pytania prejudycjalne (pkt 70-71 wyroku). Z kolei w odniesieniu do sprawy C-269/21, Trybunał również zauważył, że (…) sąd ten nie wskazuje żadnego przepisu polskiego prawa procesowego, który przyznawałby mu kompetencję do przeprowadzenia – tym bardziej w składzie jednego sędziego – badania zgodności, między innymi w świetle prawa Unii, prawomocnego postanowienia wydanego w przedmiocie takiego wniosku przez sąd w składzie trzech sędziów. Z akt sprawy, którymi dysponuje Trybunał, wynika ponadto, że wniosek o zabezpieczenie powództwa w sprawie w postępowaniu głównym został prawomocnie rozstrzygnięty postanowieniem, które na podstawie art. 365 k.p.c. wiąże sąd odsyłający, oraz że sąd ten nie jest właściwy ani do „wyłączenia” sędziego zasiadającego w składzie orzekającym, który wydał to postanowienie, ani do podważenia tego postanowienia (zob. pkt 74-75 wyroku). W konsekwencji TSUE uznał pytania za niedopuszczalne.
Jak zatem wynika z powyższego, z perspektywy TSUE dla oceny zakresu kompetencji procesowych sądu na płaszczyźnie wyłączenia sędziego kluczowe są przepisy rodzimego prawa procesowego i to one musiałby dopuszczać możliwość oceny procedury powołania na urząd, w tym w postępowaniu o wyłączenie sędziego. W innym wypadku dochodziłoby do instrumentalizacji prawa europejskiego i tworzenia kompetencji, która nie przysługiwała by organowi na mocy jego własnych przepisów ustrojowych czy procesowych.
Powyższej optyki nie zmienia konieczność uwzględnienia standardu wynikającego z orzecznictwa ETPCz. Nie podobna kwestionować, że z pilotażowego wyroku ETPCz z dnia 23 listopada 2023 r. w sprawie Wałęsa przeciwko Polsce, skarga nr 50849/21, wynika, między innymi, obowiązek przyjęcia przepisów przywracających prawo sędziów do wyboru ich przedstawicieli do Krajowej Rady Sądownictwa i obowiązek określenia statusu sędziów powołanych w postępowaniach prowadzonych przez Krajową Radę Sądownictwa, której skład sędziowski został wybrany przez władzę ustawodawczą, a także orzeczeń wydanych z ich udziałem.
Niemniej, po pierwsze, orzeczenie to, w zakresie konieczności podjęcia środków charakterze ogólnym, skierowane jest do organów ustawodawczych, jako, że normy konwencyjne nie mają w tym zakresie waloru samowykonalności (nie znajduje zastosowania art. 91 § 2 Konstytucji RP, więc przytoczone wyżej normy ustawowe nie mogą być derogowane normą „wyższego rzędu”).
Po drugie, i jest to perspektywa, która będzie wymagała uwzględnienia także przez ustawodawcę, zakres art. 6 EKPCz wiążący w stosunku do Polski zdeterminowany jest treścią wyroków Trybunału Konstytucyjnego w sprawach K 6/21 i K 7/21. W tym kontekście należy odczytywać chociażby stanowisko Kolegium Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 13 sierpnia 2024 r., które wskazało, że [d]działania władzy ustawodawczej w wykonaniu wyroku ETPC Wałęsa przeciwko Polsce muszą uwzględnić zasadę nieusuwalności sędziego oraz gwarancję wymagającą formy orzeczenia sądu i ustawowej podstawy do złożenia sędziego z urzędu wbrew jego woli (art. 180 ust. 1 i 2 Konstytucji RP), a także zasadę pewności prawa w odniesieniu do wydanych orzeczeń.
W tej sytuacji, prokurator jako organ związany prawem obowiązującym, nie ma podstaw do składania wniosków o wyłączenie sędziego z uwagi na procedurę powołania go na urząd – w tym sam udział danego składu KRS w tej procedurze.
NSP Ad Vocem